Báo chí thời chuyển đổi số: Nội dung – Công nghệ phải hòa làm một

Nhà báo Hồ Quang Lợi, nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam. Ảnh: Lan Anh

Báo chí trước cuộc chuyển mình sâu sắc của thời đại số

Trong cuộc trao đổi với phóng viên Báo Thanh tra, nhà báo Hồ Quang Lợi, nguyên Phó Chủ tịch Thường trực Hội Nhà báo Việt Nam đã đưa ra một nhận định đáng chú ý, nền báo chí đang đi qua một bước ngoặt mang tính lịch sử, một cuộc chuyển mình sâu sắc và mạnh mẽ chưa từng thấy trong suốt hàng chục năm qua. Theo ông, sự bùng nổ của công nghệ, các nền tảng số, mạng xã hội, trí tuệ nhân tạo và mô hình truyền thông đa phương tiện đã làm thay đổi toàn diện cách thức sản xuất, phổ biến và tiếp nhận thông tin của công chúng. Những phương thức làm báo vốn quen thuộc trong suốt nhiều thập kỷ không còn phù hợp và không thể tiếp tục vận hành như cũ.

Ở một góc nhìn thẳng thắn, ông khẳng định, báo chí không còn lựa chọn nào khác ngoài việc phải tự đổi mới. Từ tư duy làm nghề đến kỹ năng nghề nghiệp, từ mô hình tòa soạn tới hệ thống tổ chức, tất cả đều phải chuyển động. Đó không chỉ là yêu cầu khách quan mà còn là điều kiện sống còn để báo chí Việt Nam không bị tụt hậu trong môi trường truyền thông toàn cầu thay đổi từng ngày. “Phương thức làm nghề, cách thức làm nghề dứt khoát phải thay đổi”, ông nói. Bởi nếu tiếp tục duy trì thói quen cũ trong khi thế giới đã bước sang những mô hình truyền thông mới, báo chí sẽ rơi vào thế bị động và đứng ngoài những dòng chảy lớn của thời cuộc.

Tuy nhiên, điều khiến ông trăn trở không phải là công nghệ. Ông cho rằng, có một sự nhầm lẫn đáng lo ngại khi nhiều người quy nguyên nhân khó khăn của báo chí cho công nghệ. Điều đó theo ông là sai. Bởi công nghệ chỉ là phương tiện, là phương thức dẫn truyền thông tin. Điều làm nên sức sống và sức lan tỏa của báo chí vẫn là nội dung. Nếu nội dung nghèo nàn, thiếu giá trị, không có chiều sâu, thì dù áp dụng công nghệ tối tân đến đâu, tác phẩm báo chí cũng không thể duy trì niềm tin của công chúng.

Ông Hồ Quang Lợi nêu rõ rằng, trong thời đại số, nội dung và công nghệ không vận hành tách rời như hai đường thẳng song song. Chúng phải được hòa quyện ngay từ đầu. Một tác phẩm báo chí muốn phát huy tối đa hiệu quả cần được thiết kế, xây dựng, tối ưu hóa đồng thời cả về mặt nội dung lẫn mặt công nghệ. Trên thế giới, các tòa soạn hiện đại đều duy trì mô hình kết hợp chặt chẽ: cứ ba người làm nội dung thì có một người phụ trách công nghệ. Điều này giúp mọi sản phẩm báo chí đều được tối ưu từ ý tưởng, hình thức thể hiện tới cách tiếp cận công chúng trên môi trường số.

Nhà báo Hồ Quang Lợi cũng cảnh báo về tình trạng lẫn lộn giữa báo chí và truyền thông, một xu hướng đang diễn ra ngày càng mạnh. Khi nhiều tổ chức chạy theo lượng truy cập, thị hiếu nhất thời và những câu chuyện giật gân, báo chí dễ bị cuốn vào quỹ đạo truyền thông thương mại hóa. Điều này không chỉ làm nhạt dần chức năng cốt lõi của báo chí mà còn khiến báo chí đánh mất vai trò dẫn dắt dư luận và trở thành “đám đông ồn ào” trong môi trường thông tin hỗn độn. Theo ông, báo chí phải giữ bản sắc để không bị hòa tan trong truyền thông, bởi chỉ khi bảo vệ được bản chất của mình, báo chí mới có thể khẳng định vai trò trụ cột của niềm tin xã hội.

Hành lang pháp lý và quyền làm nghề: Điều kiện để báo chí thực hiện chức năng phản biện

Một trong những nội dung được nhà báo Hồ Quang Lợi nhấn mạnh nhất là vấn đề bảo vệ quyền làm nghề hợp pháp của nhà báo. Ông khẳng định rằng nếu không bảo vệ người làm báo, báo chí không thể mạnh. Không có nền tảng để tác nghiệp độc lập, minh bạch, bài báo dù hay đến đâu cũng không thể đến được với công chúng. Đạo đức nghề nghiệp, trách nhiệm xã hội và bản lĩnh chính trị của nhà báo chỉ có thể phát huy khi họ được pháp luật bảo vệ để tác nghiệp đúng trách nhiệm và đúng lương tâm nghề nghiệp.

Ông Lợi cũng nhấn mạnh rằng hành lang pháp lý phải đủ mạnh, đủ rõ và đủ hiện đại mới có thể đảm đương vai trò này. Trong bối cảnh Quốc hội đang thảo luận Luật Báo chí sửa đổi, việc thiết lập cơ chế bảo vệ nhà báo là yêu cầu cấp thiết. Môi trường pháp lý phải khuyến khích sự minh bạch, bảo đảm rằng bất cứ cá nhân hay tổ chức nào cản trở tác nghiệp đều phải chịu trách nhiệm pháp lý. Song song với đó, những nhà báo vi phạm đạo đức nghề nghiệp, lợi dụng nghề nghiệp để trục lợi cũng phải được xử lý nghiêm minh. Sự nghiêm khắc trong hai chiều xử lý này chính là yếu tố giúp củng cố niềm tin và nâng cao chất lượng báo chí.

Một vấn đề khác được ông Lợi đề cập là sự phân định giữa các loại hình báo chí. Theo ông, mỗi loại hình – báo in, báo điện tử, phát thanh, truyền hình – đều có chức năng riêng biệt, có cách thể hiện đặc thù và có phương pháp tiếp cận công chúng khác nhau. Nếu vì xu hướng đa phương tiện mà đánh đồng chức năng các loại hình, báo chí sẽ đánh mất tính chuyên nghiệp và sự sắc bén vốn có. Phát thanh không thể làm theo cách của báo điện tử; truyền hình không thể diễn đạt theo cách của báo in. Mỗi dây chuyền sản xuất báo chí cần giữ gìn “bản sắc nghề”, để không loại hình nào lấn át loại hình nào và cũng không ai bị ép phải vận hành ngoài lợi thế tự nhiên của mình.

Điểm ông Lợi nhấn mạnh là báo chí cần một không gian phát triển rộng mở hơn, trong đó nhà báo được làm nghề đúng pháp luật và được pháp luật bảo vệ. Một nền báo chí mạnh không chỉ cần đội ngũ nhà báo giỏi mà còn cần môi trường để họ phát huy năng lực.

Báo chí phải trở thành dòng thông tin chủ lưu trong truyền thông hỗn độn

Sau khi phân tích về công nghệ, nội dung và pháp lý, nhà báo Hồ Quang Lợi trở lại vấn đề quan trọng nhất: Vai trò định hướng xã hội của báo chí. Ông cho rằng trong thời đại mà tin giả, tin sai sự thật tràn lan trên mạng xã hội, báo chí phải là trụ cột để công chúng xác lập niềm tin. Muốn làm được điều đó, báo chí phải giữ được chuẩn mực, giữ được đạo đức và giữ được vị thế của mình trong môi trường cạnh tranh thông tin khốc liệt.

Báo chí chỉ có thể giữ vai trò chủ lưu khi sản phẩm báo chí có chất lượng, có chiều sâu, có trách nhiệm. Công chúng chỉ chấp nhận báo chí làm “bộ lọc sự thật” khi họ cảm nhận được rằng mỗi tác phẩm báo chí đều được xây dựng bằng tri thức, bằng sự trung thực, bằng tinh thần phục vụ xã hội. Nhà báo Hồ Quang Lợi nhấn mạnh rằng sự hấp dẫn không thể đến từ giật gân mà phải đến từ chiều sâu chuyên môn. Sự lan tỏa không thể đến từ trò chơi thuật toán mà phải đến từ giá trị thực sự của thông tin.

Nhà báo Hồ Quang Lợi cho rằng báo chí ngày nay không chỉ đưa tin mà còn phải phân tích, phản biện, lý giải để giúp công chúng hiểu đúng, hiểu đủ và hiểu sâu. Bởi nếu chỉ dừng ở mức “đưa thông tin”, báo chí sẽ bị lẫn vào hàng triệu nguồn tin khác trên mạng xã hội. Chỉ có những tác phẩm có tầm nhìn, có tính dự báo và có giá trị tri thức mới giúp báo chí giữ vững vị thế chủ đạo của mình.

Ở góc độ quản lý, ông Lợi nêu rõ, luật pháp phải mở ra những điều kiện thuận lợi để báo chí vận hành trong môi trường số. Báo chí cần tự chủ mạnh mẽ hơn, cần có cơ chế tài chính bền vững hơn và cần những quy định rõ ràng để xử lý các hành vi cạnh tranh không lành mạnh từ nhiều nguồn thông tin khác. Chỉ khi hành lang pháp lý được thiết lập phù hợp với bối cảnh mới, báo chí mới có thể đứng vững trước làn sóng truyền thông hỗn độn.

Những quan điểm của nhà báo Hồ Quang Lợi rõ ràng phản ánh sự am hiểu về nghề báo, đặc biệt cho thấy một tầm nhìn chiến lược về sự phát triển của báo chí Việt Nam trong kỷ nguyên số. Báo chí không thể tiếp tục tồn tại bằng cách làm cũ, cũng không thể trông chờ vào công nghệ để giải quyết mọi khó khăn. Đổi mới phải bắt đầu từ nội dung, từ phương thức làm nghề và từ việc xây dựng một hành lang pháp lý vững chắc.

Trong thế giới thông tin hỗn độn hiện nay, báo chí chỉ có thể đứng vững khi trở thành dòng thông tin chủ lưu, trụ cột của niềm tin xã hội. Muốn làm được điều đó, báo chí phải giữ được bản sắc, giữ được trách nhiệm, và trên hết, phải luôn hướng đến sự thật như giá trị cốt lõi của nghề.