Bài 1: Thanh tra phải trở thành lực lượng “tuyến đầu” trong phòng, chống lãng phí

Ảnh: Bảo Anh

Phòng, chống lãng phí được xác định là nhiệm vụ quan trọng, khẩn trương, cấp bách của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước. Trong bối cảnh đó, việc hoàn thiện khuôn khổ pháp lý và xác định rõ vai trò, trách nhiệm của các cơ quan trong hệ thống chính trị có ý nghĩa then chốt đối với hiệu quả thực thi Chiến lược. Đáng chú ý, lần đầu tiên nhiệm vụ phòng, chống lãng phí được thể chế hóa trong Luật Thanh tra 2025, tạo cơ sở pháp lý quan trọng để công tác thanh tra chuyển trọng tâm từ phát hiện, xử lý vi phạm sang chủ động ngăn ngừa, giám sát và thúc đẩy sử dụng hiệu quả các nguồn lực của Nhà nước và xã hội.

“Bổ sung nhiệm vụ phòng, chống lãng phí là kịp thời, phù hợp thực tiễn”

Trước khi Luật Thanh tra 2025 được ban hành, nhiệm vụ phòng, chống lãng phí của cơ quan thanh tra trên thực tế đã được thực hiện thông qua công tác thanh tra kinh tế – xã hội, thanh tra quản lý, sử dụng ngân sách, tài sản công, đầu tư công. Tuy nhiên, cách tiếp cận này chủ yếu mang tính gián tiếp, lồng ghép, chưa xác lập đầy đủ vị trí “độc lập tương đối” của phòng, chống lãng phí trong chức năng, nhiệm vụ của ngành Thanh tra.

Luật Thanh tra 2025 đánh dấu bước chuyển quan trọng, khi nhiệm vụ phòng, chống lãng phí được quy định rõ ràng, gắn trực tiếp với chức năng thanh tra.

Cụ thể tại Điều 5 Luật Thanh tra 2025 quy định: “Cơ quan thanh tra có chức năng giúp cơ quan quản lý nhà nước có thẩm quyền thực hiện quản lý nhà nước về công tác thanh tra, tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng, tiêu cực; tiến hành thanh tra, tiếp công dân, giải quyết khiếu nại, tố cáo và phòng, chống tham nhũng, lãng phí, tiêu cực theo quy định của pháp luật”.

Điểm mới này của Luật Thanh tra 2025 được các chuyên gia đánh giá là sự thay đổi rất kịp thời, mang tính thời sự bởi trên thực tế, rất nhiều nguồn lực của Nhà nước không được sử dụng đúng cách gây thất thoát, lãng phí. Quy định này cũng dẫn đến những thay đổi căn bản trong hoạt động của cơ quan thanh tra. Theo đó, thanh tra không chỉ chú trọng vào việc phát hiện, xử lý sai phạm, mà còn phải đánh giá hiệu quả, tính kinh tế, tính hợp lý của các quyết định quản lý; không chỉ xem xét hành vi vi phạm, mà còn chỉ ra những biểu hiện quản lý yếu kém, thiếu trách nhiệm, gây lãng phí.

Đây chính là cơ sở pháp lý để hoạt động thanh tra chuyển trọng tâm sang phòng ngừa, chủ động nhận diện, dự báo, cảnh báo vi phạm từ sớm, từ xa theo yêu cầu của công tác phòng, chống lãng phí.

Yêu cầu đối với công tác thanh tra từ Chiến lược quốc gia về phòng, chống lãng phí

Ngày 22/4/2025, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số 806/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược quốc gia về phòng, chống lãng phí đến năm 2035, trong đó đề ra 8 nhóm nhiệm vụ trọng tâm.

Nhóm giải pháp thứ 6, đó là: “Tăng cường thanh tra, giám sát, kiểm toán và xử lý lãng phí” đã xác định vai trò quan trọng của công tác thanh tra trong phòng, chống lãng phí. TS.Nguyễn Thị Hồng Thuý, Trưởng khoa Nghiệp vụ giải quyết khiếu nại tố cáo và phòng, chống tham nhũng, Trường Cán bộ thanh tra đánh giá, đây không chỉ là yêu cầu “tăng cường” theo nghĩa hình thức, mà là đòi hỏi đổi mới căn bản cách tiếp cận của hoạt động thanh tra trong bối cảnh hiện nay.

Bà Thuý nhận định, trước hết, giải pháp này yêu cầu  phải nâng cao chất lượng, hiệu lực và hiệu quả thanh tra, kiểm tra, giám sát, tập trung vào các lĩnh vực tiềm ẩn nguy cơ lãng phí cao như đầu tư công, quản lý, sử dụng tài sản công, đất đai, tài nguyên. Thanh tra phải được triển khai có trọng tâm, trọng điểm, hướng vào những nơi có nhiều khiếu nại, tố cáo, dư luận xã hội quan tâm.

Quan trọng hơn, theo bà Thuý, nội dung nhóm giải pháp này đặt công tác thanh tra vào vai trò chủ động phòng ngừa, không chỉ “theo sau” các vi phạm. Việc rà soát, phát hiện sớm những dấu hiệu bất cập trong cơ chế, chính sách, trong tổ chức thực hiện để kịp thời chấn chỉnh, kiến nghị sửa đổi được xác định là một nhiệm vụ trọng tâm, góp phần ngăn chặn lãng phí từ khâu đầu vào của quá trình quản lý nguồn lực.

Bên cạnh đó, Chiến lược nhấn mạnh trách nhiệm xử lý nghiêm minh, dứt điểm các hành vi gây lãng phí, đặc biệt là yêu cầu thu hồi triệt để tiền, tài sản Nhà nước và thực hiện nghiêm các kết luận, kiến nghị sau thanh tra. Điều này đòi hỏi công tác thanh tra phải gắn chặt với cơ chế đôn đốc, giám sát thực hiện kết luận thanh tra, giúp nâng cao tỉ lệ thu hồi sau thanh tra.

“Đặt trong tổng thể Chiến lược, nhóm giải pháp thứ 6 đã đặt ra yêu cầu cấp thiết đối với công tác thanh tra. Theo đó, thanh tra phải thực sự trở thành lực lượng “tuyến đầu” trong phòng, chống lãng phí, góp phần đưa các mục tiêu của Chiến lược đi vào thực chất, hiệu quả”, bà Thuý cho hay.

Vai trò trụ cột của thanh tra trong phòng, chống lãng phí

Chiến lược quốc gia về phòng, chống lãng phí đến năm 2035 cũng nhấn mạnh việc tăng cường phối hợp giữa thanh tra, kiểm toán, kiểm tra và các cơ quan tiến hành tố tụng, hình thành cơ chế vận hành thống nhất, đảm bảo hiệu quả. “Việc kịp thời chuyển các vụ việc có dấu hiệu tội phạm sang cơ quan điều tra không chỉ đảm bảo xử lý nghiêm minh, mà còn tạo sức răn đe, phòng ngừa chung, góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và sử dụng các nguồn lực Nhà nước”, TS. Nguyễn Thị Hồng Thuý khẳng định.

Điều đó cho thấy, vai trò trụ cột của thanh tra không chỉ ở năng lực nội tại của cơ quan thanh tra mà còn thể hiện qua cơ chế phối hợp với các cơ quan liên quan, đảm bảo mỗi vụ việc được xử lý toàn diện, từ phát hiện, xử lý đến hoàn thiện thể chế, tạo chuyển biến bền vững trong quản lý.

Tuy nhiên, trong bối cảnh yêu cầu tiết kiệm, sử dụng hiệu quả nguồn lực ngày càng cao, công tác thanh tra cần hướng trọng tâm sang phòng ngừa, phát hiện những bất cập mang tính hệ thống, từ đó kiến nghị hoàn thiện cơ chế, chính sách, để phòng ngừa lãng phí “từ sớm, từ xa”.

Chính vai trò tham mưu, kiến tạo thể chế này của ngành Thanh tra sẽ quyết định việc phòng, chống lãng phí có thực sự đi vào chiều sâu hay không.