Theo các nghệ nhân cao niên trong đồng bào dân tộc Khmer, nhạc trống lớn (Plêng Skôr Thum) được du nhập vào Cà Mau từ cuối thế kỷ XIX khi hai nghệ nhân Hữu Pinh và Hữu Mốt (gốc Trà Vinh, nay là Vĩnh Long) đến vùng đất Tân Lộc, Cà Mau lập nghiệp, mang theo vốn âm nhạc truyền thống của quê hương.
Đến năm 1922, các vị sư, đồng bào phật tử và người dân lân cận bắt tay nhau góp vốn xây dựng ngôi chùa có tên gọi là Bạch Ngưu (chùa Cao Dân ngày nay), Nhạc trống lớn ở khu vực này cũng bắt đầu được hình thành và thường xuyên chơi tại đây. Sau đó lan rộng sang những khu vực khác, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Khmer ở Cà Mau.
Nhạc trống lớn thường được biểu diễn ở các ngôi chùa Khmer.
Một số nghệ nhân thực hành di sản “Nghệ thuật nhạc trống lớn” tại địa phương cho biết, dàn nhạc trống lớn có 15 loại nhạc cụ, gồm: Skor Thom, Koông Thom, Skor Đay (2 cái), T’ruô - U, T’ruô - Khse bây (T’ruô Khmer, T’ruô Nguôk), T’ruô - sô, Chapay-chomriêng, Pay Puốc, Pay - O, Khloy, Khưm, Chhưng, Tà Khê và Krap. Trong đó, trống lớn (Skor Thom) là linh hồn của dàn nhạc. Trống được làm từ gỗ quý, bịt da trâu hoặc da kỳ đà, có tác dụng để cho âm vang trầm hùng, lan xa.
Một nghệ nhân sử dụng nhạc cụ Skor Thom trong dàn nhạc trống lớn.
Dàn nhạc trống lớn được sử dụng trong các không gian văn hóa của dân tộc Khmer như: Các ngày lễ chính của Phật giáo Khmer Nam tông (nhập hạ, xuất hạ, dâng bông (katina), lễ kiết giới Sima (khánh thành chính điện)... Các lễ hội văn hóa, thể thao cộng đồng: Chol chnam thmay (Tết cổ truyền), Senl Đol ta (Cúng ông bà), hạ thủy ghe ngo (trong mùa lễ hội ok om bok), cúng Neak ta... Các nghi lễ vòng đời người: Tiệc đầy tháng, thôi nôi, đám cưới, đám tang...
Tùy theo từng nghi lễ, âm thanh nhạc trống lớn sẽ khác nhau. Nếu như trong các lễ tang, âm thanh trống lớn trầm buồn, ngân xa như tiếng khóc tiễn biệt người quá cố về cõi Phật. Ngược lại, trong lễ cưới hay lễ hạ thủy ghe Ngo, tiết tấu lại hùng tráng, phấn khởi, thể hiện niềm vui, chiến thắng và sự gắn kết cộng đồng.
Nghệ nhân xã Hồ Thị Kỷ, Cà Mau biểu diễn nghệ thuật nhạc trống lớn.
Nghệ nhân Hữu Qual, sinh hoạt trong nhóm trống lớn của chùa Cao Dân (xã Tân Lộc) cho biết, người Khmer ở Cà Mau nói riêng, Nam bộ nói chung không chỉ xem Plêng Skor Thum đơn thuần là một loại nhạc, mà còn là ngôn ngữ giao cảm giữa con người với thần linh, giữa cõi sống và cõi thiêng; tiếng trống lớn là tiếng nói hướng về tổ tiên, trời đất và lòng thành tâm với cuộc sống.
“Đối với người Khmer chiếc trống lớn là “báu vật” linh thiêng, không ai dám sử dụng một cách tùy tiện mà chỉ dùng để đánh trống báo tin cho đồng bào phật tử đến chùa hoặc đến ngày lễ… Trống lớn thường được bảo quản nơi sạch sẽ và treo cao trong ngôi sala hoặc ngôi chính điện của chùa.
Trước khi diễn xướng nhạc trống lớn, bắt buộc phải có một mâm lễ cúng tổ, được bố trí ở trung tâm của dàn nhạc. Chiếc trống lớn chủ đạo được bố trí ở trung tâm hoặc một góc thuận tiện để nghệ nhân trình diễn. Các nghệ nhân sử dụng các loại nhạc cụ khác được bố trí ngồi quanh chiếc chiếu trước sân nhà”, nghệ nhân Hữu Qual chia sẻ.
Bảo tồn và phát huy giá trị di sản
Hiện nay, ở Cà Mau có hai nhóm nhạc trống lớn hoạt động thường xuyên tại xã Hồ Thị Kỷ và xã Tân Lộc với khoảng 20 đến 30 nghệ nhân tham gia. Tuy nhiên, số nghệ nhân am hiểu trọn vẹn các bài bản cổ không còn nhiều, một số nhạc cụ truyền thống khó chế tác… Mặt khác, lớp trẻ người Khmer đang bị cuốn vào đời sống hiện đại, khiến nguy cơ mai một nhạc trống lớn dần tăng cao.
Nghệ nhân truyền nghề cho thế hệ trẻ.
Trước thực tế trên, sau khi “Nghệ thuật Nhạc trống lớn của người Khmer ở Cà Mau” được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2022. Ngành Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Cà Mau đã triển khai nhiều hoạt động bảo tồn như: Sưu tầm, ký âm, biên dịch và ghi chép 25 bài bản nhạc cổ, trong đó có 7 bài nhạc Tổ tiêu biểu (Um Tuk, Srey Proser, Konseng Krohomr, Neang Haoe, Sompong Sok Thom…); trưng bày, giới thiệu di sản “Nghệ thuật Nhạc trống lớn của người Khmer” tại Bảo tàng tỉnh Cà Mau và tại các Ngày hội Văn hoá của đồng bào dân tộc Khmer Nam bộ.
Ngoài ra, đơn vị còn tổ chức tập huấn, truyền dạy cho thế hệ trẻ, duy trì hoạt động của các câu lạc bộ văn hoá Khmer, đưa Plêng Skor Thom vào trường học, nhằm nuôi dưỡng tình yêu với âm nhạc truyền thống.
Hoạt động biểu diễn nhạc trống lớn ở địa phương
Song song đó, tại các cuộc liên hoan, hội thi, hội diễn… Đoàn Nghệ thuật Khmer tỉnh Cà Mau cũng tổ chức chương trình cụ thể, có lồng ghép loại hình nhạc trống lớn vào như một tiết mục trình diễn, góp phần duy trì và phát triển những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch, từng bước nâng cao đời sống vật chất và tinh thần của đồng bào các dân tộc ở địa phương.
In bài viết
