Tiếp tục hoàn thiện chính sách, pháp luật chăm lo người cao tuổi

Chính sách ngày càng bám sát thực tế đời sống người cao tuổi

Quyền của NCT đã được đề cập đến từ rất sớm, trong các bản Hiến pháp 1946, 1959, 1980, 1992 và đặc biệt Hiến pháp 2013 khẳng định: “Nhà nước tạo bình đẳng về cơ hội để công dân thụ hưởng phúc lợi xã hội, phát triển hệ thống an sinh xã hội, có chính sách trợ giúp NCT, người khuyết tật, người nghèo và người có hoàn cảnh khó khăn khác”. Điều 37 Hiến pháp 2013 nêu rõ: “NCT được Nhà nước, gia đình và xã hội tôn trọng, chăm sóc và phát huy vai trò trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc”.

Theo tinh thần của Hiến pháp 2013, pháp luật Việt Nam đánh dấu sự phát triển toàn diện hơn về nội dung và tiệm cận hơn với pháp luật quốc tế về quyền của NCT. Đặc biệt, cụm từ “người già” đã được thay bằng “NCT” trong các văn bản pháp luật, thể hiện một cách nhìn nhận mới, chính xác và phù hợp hơn về NCT, phù hợp với quan niệm chung của cộng đồng quốc tế.

Đó là NCT hiện nay đã và đang trở thành chủ thể tích cực hưởng thụ quyền thay vì vị thế là người tiếp nhận thụ động sự chăm sóc theo quan điểm làm luật trước đó. Trên cơ sở cách tiếp cận như vậy, nhiều đạo luật đã được sửa đổi, bổ sung trong giai đoạn này như Luật Việc làm 2013, Luật Hôn nhân và Gia đình năm 2014, Bộ luật Dân sự năm 2015, Bộ luật Lao động 2019, Luật Trợ giúp pháp lý 2017, Luật Bảo hiểm y tế 2008 (sửa đổi, bổ sung qua các năm 2014, 2024), Luật Bảo hiểm xã hội 2024…

Đáng chú ý, Việt Nam có luật riêng về NCT. Luật NCT năm 2009 đã đưa ra các chính sách rõ ràng đối với NCT và cụ thể hóa trong nhiều văn bản quy phạm pháp luật có liên quan tạo ra một khuôn khổ chính sách khá toàn diện đối với NCT ở Việt Nam. Thủ tướng Chính phủ cũng đã ban hành Quyết định số 2156/QĐ-TTg ngày 21/12/2021, phê duyệt Chương trình hành động quốc gia về NCT giai đoạn 2021 - 2030.

Xét tổng thể, pháp luật hiện hành ghi nhận 3 trụ cột hình thành nên quyền được hưởng an sinh xã hội (hưu trí, trợ cấp xã hội, chăm sóc sức khỏe), quyền được bảo vệ an toàn trước hành vi vi phạm pháp luật bằng pháp luật hình sự, quyền được nuôi dưỡng, phụng dưỡng, cấp dưỡng từ con cháu trong gia đình; quyền bình đẳng, không bị phân biệt đối xử. Cách tiếp cận đó cho phép tập trung vào những vấn đề hay thách thức chủ yếu mà NCT đang phải đối mặt. Trên cơ sở đó, các nhóm người trong nhóm NCT (NCT nhưng vẫn có sức khỏe tốt; NCT có tài chính hoặc NCT neo đơn…) có thể được hưởng các quyền và lợi ích một cách hiệu quả và toàn diện hơn. Đơn cử, NCT nhưng vẫn có sức khỏe tốt được tạo điều kiện tham gia quan hệ lao động; NCT có tài chính được hưởng chế độ chăm sóc sức khỏe chất lượng cao; NCT neo đơn được hưởng các chính sách xã hội đặc thù…

Những bất cập cần khắc phục

Bên cạnh những thành tựu, hệ thống pháp luật về an sinh xã hội của NCT ở Việt Nam vẫn còn những khoảng trống trên nhiều lĩnh vực, từ hưu trí, chăm sóc sức khỏe, việc làm đến bình đẳng, an toàn và phòng, chống bạo lực, ảnh hưởng đến việc thực thi đầy đủ các quyền cơ bản của nhóm xã hội đặc thù này.

Đơn cử, về quyền hưu trí, Luật Bảo hiểm xã hội 2024 quy định công dân Việt Nam đủ 75 tuổi trở lên mới được hưởng trợ cấp hưu trí xã hội. Ủy ban Thường vụ Quốc hội quyết định điều chỉnh giảm dần độ tuổi hưởng trợ cấp hưu trí xã hội trên cơ sở đề nghị của Chính phủ phù hợp với điều kiện phát triển kinh tế - xã hội và khả năng của ngân sách nhà nước từng thời kỳ. Tuy nhiên, hiện chưa có lộ trình cụ thể sau năm 2035, nhất là khi Việt Nam bước vào giai đoạn già hóa dân số (2049) và rất già (2069). Thực tế này đòi hỏi khung pháp luật phải rõ ràng, có tính dự báo để bảo đảm quyền lợi hưu trí lâu dài, ổn định.

Về quyền chăm sóc sức khỏe, pháp luật hiện hành còn thiếu quy định lưu trữ hồ sơ bệnh án bằng công nghệ thông tin, do đó chưa có cơ sở giải quyết tình trạng thực tế nhiều NCT mỗi khi đi khám bệnh phải làm lại quy trình khám ban đầu, gây tốn kém chi phí. Đồng thời, chưa có quy phạm pháp luật điều chỉnh đối tượng NCT cần chăm sóc dài hạn như đột quỵ, mất trí nhớ… Từ kinh nghiệm quốc tế, việc phân loại NCT cần chăm sóc thông thường và chăm sóc dài hạn là rất cần thiết. Một số quốc gia đã có Luật Bảo hiểm chăm sóc dài hạn, bổ sung nguồn tài chính độc lập với quỹ bảo hiểm y tế. Ngoài ra, Luật Người cao tuổi 2009 mới dừng ở việc quy định cơ sở trợ giúp xã hội chung, chưa có hệ thống phân loại riêng dành cho NCT.

Về quyền bình đẳng và chống phân biệt đối xử, Bộ luật Lao động 2019 cấm phân biệt đối xử dựa trên độ tuổi, nhưng Luật NCT 2009 lại chưa quy định nội dung này. Thực tế vẫn còn tình trạng sa thải lao động lớn tuổi hoặc tuyển dụng kèm giới hạn tuổi, làm suy giảm quyền bình đẳng việc làm của NCT. Thêm vào đó, các chính sách ưu đãi doanh nghiệp sử dụng lao động cao tuổi hiện nay vẫn chưa đủ hấp dẫn, khiến nhiều doanh nghiệp chỉ ưu tiên lao động trẻ. Trên thực tế, hầu hết doanh nghiệp hiện nay chỉ muốn sử dụng đội ngũ lao động trẻ từ 18 - 40 tuổi nhằm tận dụng nguồn lao động ở độ tuổi vàng, trong khi nhiều người lao động cao tuổi bị đẩy khỏi thị trường lao động. Thêm vào đó, các quy định pháp luật về danh mục công việc, ngành nghề không được sử dụng người lao động cao tuổi khá khắt khe, cũng dẫn tới sự ngần ngại của doanh nghiệp trong việc tuyển dụng và giữ người lao động cao tuổi ở lại làm việc.

Về an toàn và chống bạo lực gia đình, Luật NCT 2009 và Luật Phòng, chống bạo lực gia đình 2022 mới chỉ quy định một số hành vi bị cấm và được hiểu là hành vi bạo lực, lạm dụng, ngược đãi NCT, tuy nhiên, nội dung những quy định đó còn thiếu cụ thể, trong khi vẫn chưa có quy định hướng dẫn thế nào là hành vi lạm dụng bạo lực, ngược đãi và phân loại hành vi lạm dụng, bạo lực, ngược đãi NCT. Đây được coi là một khoảng trống trong luật mà là một nguyên nhân dẫn đến việc hành vi bạo lực, lạm dụng, ngược đãi NCT vẫn đang diễn ra trong thực tế. Mặt khác, pháp luật hiện hành đã nâng mức xử phạt hành vi bạo lực gia đình, tuy nhiên nhiều ý kiến cho rằng các chế tài vẫn chưa đủ mạnh trong thực tế, đặc biệt khi áp dụng trong phòng, chống các hành vi xâm phạm đến quyền của NCT trong quan hệ hôn nhân - gia đình. Ngoài ra, hành vi lợi dụng việc phụng dưỡng để vụ lợi mới chỉ bị xử phạt hành chính theo Nghị định 130/2021/NĐ-CP quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo trợ, trợ giúp xã hội và trẻ em. Tuy nhiên, trong một số trường hợp thực tế, hành vi này có tính chất nghiêm trọng, song chưa có căn cứ pháp lý để xử lý về hình sự.

Từ những bất cập trên có thể thấy, để bảo đảm quyền lợi của NCT một cách thực chất, hệ thống pháp luật cần được tiếp tục hoàn thiện. Một số vấn đề trọng yếu bao gồm: Lộ trình hưu trí phải rõ ràng, chăm sóc sức khỏe cần quy phạm cụ thể cho từng nhóm NCT, bình đẳng việc làm phải được bảo đảm bằng cơ chế pháp lý mạnh hơn và đặc biệt, cần có chế tài nghiêm khắc hơn để bảo vệ NCT trước các hành vi bạo lực và lạm dụng... Đây là yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh Việt Nam bước vào giai đoạn già hóa dân số nhanh, nhằm xây dựng một xã hội công bằng, nhân văn và bền vững.